Projekt realizowany w ramach grantu NCN OPUS-19

Umowa nr UMO-2020/37/B/HS3/00648

Okres realizacji 2021-2026

Zespół:

dr hab. Agnieszka Szudarek, prof. US – kierowniczka grantu

dr Joanna Morawska-Tołek

 

Założenia projektu

Prowadzone w ostatnich latach badania nad rozwojem państwa opiekuńczego w Niemczech wykazały, że rozwinęło się ono nie tylko z systemu ubezpieczeń wprowadzonych przez Bismarcka, ale także z reform publicznej pomocy ubogim w miastach. Oznacza to, że polityka społeczna w wilhelmińskiej Rzeszy była prowadzona na szczeblu centralnym i lokalnym. Ustawodawstwo dawało władzom samorządowym miast możliwość podejmowania decyzji w jaki sposób realizować ciążący na nich obowiązek opiekuńczy wobec mieszkańców pozbawionych środków do życia.

W związku ze wzrostem wydatków na pomoc ubogim, w drugiej połowie XIX wieku miasta reformowały tę sferę swoich zadań i szukając oszczędności wprowadzały nowe rozwiązania organizacyjne. Zmiany te od lat 80. XIX wieku popierali też niemieccy liberalni reformatorzy społeczni, którzy metodami naukowymi dążyli do rozwiązania tzw. kwestii socjalnej. Ze względu na to, że robotnicy mieli prawo głosu w wyborach do Reichstagu, ich dobrobyt stał się w Niemczech pod koniec XIX wieku sprawą polityczną. Trudne warunki życia powodowały bowiem, że rosło wśród nich poparcie dla socjaldemokracji, która według elit stanowiła zagrożenie dla porządku społecznego i politycznego w państwie. Usprawnienie lokalnej polityki społecznej stało się więc jednym z kluczowych problemów w debacie publicznej. Był to na tyle istotny problem, że reformatorzy społeczni zdecydowali się w końcu XIX wieku poprzeć włączenie kobiet wywodzących się z mieszczaństwa w struktury administracji municypalnej odpowiedzialnej za realizację zadań opiekuńczych miast. Był to ważny krok, gdyż dopuszczał kobiety do zadań zastrzeżonych dotąd wyłącznie dla mężczyzn i otwierał im drogę do uczestnictwa we wspólnocie obywatelskiej miast. Wynikał on z przekonania, że w wielu przypadkach źródłem biedy było nieprawidłowo funkcjonujące gospodarstwo domowe. Kobiety miały być więc bardziej kompetentne do właściwego zdiagnozowania jej przyczyn oraz określenia środków zaradczych. Wypełnianie nowych zadań, wymagało jednak od nich fachowego przygotowania z zakresu pracy socjalnej, która stawała się wówczas w Niemczech odrębną dyscypliną wiedzy. Kryterium fachowości było więc tym co odróżniało pracę socjalną od tradycyjnej kobiecej dobroczynności.

Pierwsze kursy dla kobiet uruchomione zostały w 1893 roku przez działaczki związane z niemieckim umiarkowanym burżuazyjnym ruchem kobiecym. Zajęły się tym, gdyż praca socjalna stanowiła dla nich drogą do emancypacji. Jako „matki wspólnoty”, miały współdziałać z mężczyznami w wypełnianiu różnych zadań społecznych. Zawody związane z pracą socjalną dawały więc kobietom z mieszczaństwa nowe, akceptowane formy aktywności zawodowej. Proces włączania ich do polityki społecznej był stopniowy. Nie miał też charakteru powszechnego, gdyż decyzje w tej sprawie podejmowały władze poszczególnych miast.

 

Cel naukowy projektu

Municypalna polityka społeczna w wilhelmińskiej Rzeszy rozumiana jako działalność, której celem jest wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między należącymi do najniższych warstw społecznych mieszkańcami miast oraz dawanie im równych szans i zabezpieczenie na wypadek utraty dochodów z własnej pracy (ryzyko socjalne) doczekała się już, podobnie jak i rola pracy socjalnej w niemieckim burżuazyjnym ruchu kobiecym, kilku anglo- i niemieckojęzycznych opracowań. Nie uwzględniono w nich jednak sytuacji w miastach zaboru pruskiego, w których polsko-niemiecki konflikt narodowy wpływał na życie społeczno-gospodarcze i polityczne. Tak też było w Poznaniu, dla Polaków stolicy Wielkopolski, dla Niemców prowincji poznańskiej. W mieście tym, jedynym w zaborze pruskim obie narodowości miały podobny potencjał i zbliżoną liczebność. Polacy dominowali jednak w warstwach uboższych będących obiektem polityki społecznej. Badania wstępne wykazały, że władze Poznania także włączyły kobiety z mieszczaństwa, zarówno Niemki jaki i Polki do realizacji zadań opiekuńczych miast, którymi dotąd zajmowali się wyłącznie mężczyźni. W ten sposób kobiety obu narodowości były aktywne w tych samych strukturach administracyjnych.

Głównym celem projektu jest więc przeanalizowanie tej problematyki jako niezbadanej dotąd formy obecności kobiet w przestrzeni publicznej Poznania i odpowiedź na pytanie, czy udział Niemek i Polek w lokalnej polityce społecznej prowadził do współpracy i wymiany doświadczeń, czy też był kolejnym polem rywalizacji narodowej. W warunkach konfliktu narodowego można zakładać, że instytucje opiekuńcze, w zależności od tego, czy były reprezentowane przez Niemki, czy Polki mogły sprzyjać albo germanizacji, albo wspierać tradycje narodowe w rodzinach polskiej biedoty. Z drugiej strony jednak praca socjalna odwołująca się do ponadnarodowych kobiecych cech i predyspozycji łączących się z powołaniem do macierzyństwa mogła sprzyjać współpracy, zwłaszcza że to właśnie niemiecki mieszczański ruch kobiecy rozwijał kształcenie w tej dziedzinie. Ustalenie przynależności narodowej kobiet aktywnych w polityce społecznej i ich powiązań środowiskowych przyniesie odpowiedź na to pytanie. Pozwoli także na zweryfikowanie hipotezy mówiącej, że Polki nawiązywały współpracę z Niemkami by skorzystać z ich dorobku w zakresie pracy socjalnej, a następnie by efektywniej konkurować z nimi w municypalnej polityce społecznej. Sama polityka społeczna w Poznaniu będzie więc także istotnym punktem badań. By ustalić, czy powielała ona wzorce wypracowane w innych miastach, na też władze samorządowe prowadziły ją według własnych zasad, przeprowadzone zostaną analizy porównawcze. Materiału do nich dostarczy literatura naukowa oraz źródła dotyczące polityki społecznej w Bydgoszczy. Bydgoszcz była drugim co do wielkości mieście w Poznańskiem, w którym również kobiety zostały dopuszczone do udziału w lokalnej polityce społecznej.

 

Znaczenie projektu

Powyższa problematyka nie była dotąd przedmiotem badań. W polskiej historiografii nie zajmowano się też polityką społeczną miast w zaborze pruskim, nie są więc też szerzej znane wyniki badań George’a Steinmetza, Larrego Frohmanna czy Marcusa Gräsera na temat narodzin niemieckiego państwa opiekuńczego. Jakkolwiek w nauce polskiej powstały opracowania dotyczące inicjatyw o charakterze socjalnym w Poznaniu, to jednak nie były one łączone z polityką na rzecz dobrobytu realizowaną w wilhelmińskiej Rzeszy. Interpretuje się je najczęściej w kontekście przemian modernizacyjnych lub dążeń narodowych.

Aktywność kobiet z warstw średnich i wyższych w Poznaniu także nie jest w wystarczającym stopniu opracowana. Dotychczasowe, ograniczone badania na ten temat dotyczą wyłącznie Polek i prowadzone były z perspektywy narodowej. Eksponują więc ich aktywność patriotyczną (Agnieszka Baszko, Rudolf Jaworski, Witold Molik, Natali Stegmann, Grażyna Wyder) oraz pracę w stowarzyszeniach o charakterze edukacyjno-oświatowym i zawodowym (Agnieszka Baszko, Natali Stegmann, Jarosław Urbański, Grażyna Wyder). Nie koncentrują się przy tym na samym mieście, ale dotyczą Wielkopolski, czy jak praca Patrycji Kanfockiej całego zaboru pruskiego. Nieopracowana pozostaje natomiast aktywność Niemek (podobnie jak i Żydówek). Jakkolwiek w obcej literaturze przedmiotu nie brakuje prac na temat udziału kobiet w polityce społecznej, nie odnoszą się one do miast zaboru pruskiego. Warto podkreślić, że część z tych publikacji (zwłaszcza Andrea Bergler, Kerstin Wolff, Iris Schröder) interpretuje udział kobiet w lokalnej polityce społecznej jako formę partycypacji politycznej kobiet w wilhelmińskiej Rzeszy.

Projekt ma więc charakter nowatorski. Nie było dotąd badań ani nad polityką społeczną w Poznaniu, ani nad rolą pracy społecznej w aktywizacji burżuazyjnych kobiet w tym mieście, ani też analiz ponadnarodowych uwzględniających działalność zarówno Polek, jak i Niemek. Dominujący w badaniach nad zaborem pruskim paradygmat konfliktu zakładał, że Polki i Niemki funkcjonowały w dwóch żyjących obok siebie społeczeństwach i ze względów narodowych nie nawiązywały współpracy. Aktywność kobiet obu narodowości w lokalnej polityce społecznej w Poznaniu nie potwierdza tej tezy. Badania nad tą kwestią ujawnią także powiązania między Polkami a niemieckim mieszczańskim umiarkowanym ruchem kobiecym, który jak wskazują prace Christoph Sachße, Dietlinde Peters, Susanna Dammer, Anja Schüller, Young-Sun Hongodegrał kluczową rolę w upowszechnianiu pracy socjalnej jako nowej formy aktywności kobiet. Dzięki projektowi do obiegu naukowego trafią więc informacje m.in. na temat działalności niemieckich stowarzyszeń kobiecych oraz polskich stowarzyszeń opiekuńczych współpracujących z władzami miasta. Wyniki badań ukażą Polki w Poznaniu w zupełnie nowym, nieznanym świetle. Reformy miejskiej polityki społecznej w Niemczech spowodowały, że doświadczyły one ograniczonej partycypacji obywatelskiej. Dawała im ona poczucie sprawczości w sferze publicznej, którego nie znały ich rodaczki z Królestwa Polskiego i Galicji. Oznacza to konieczność zweryfikowania dotychczasowego obrazu ich działalności w ostatnich latach poprzedzających I wojną światową.

 

Wyniki projektu

Publikacje

Joanna Morawska-Tołek, Between sacrifice and duty. The changing image of the Polish Mother-Patriot and evolution of women’s national agenda in the Province of Posen at the turn of the twentieth century. “Womens’s History Review”, publikacja online w otwartym dostępie 2 sierpnia 2023 r. doi.org/10.1080/09612025.2023.2249695

https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09612025.2023.2249695

 

Wystąpienia na konferencjach

Agnieszka Szudarek

Ogólnopolska Konferencja Historii Miejskiej „Miasto i miejskość na ziemiach polskich w długim wieku XIX. Społeczeństwo, przestrzeń, polityka” 24-26 maja 2023 r. Warszawa

Organizator Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego

Tytuł referatu: Lokalna polityka społeczna w miastach zaboru pruskiego na przełomie XIX i XX wieku – wprowadzenie do problematyki

Abstrakt wystąpienia

Prace dotyczące dziejów miast zaboru pruskiego odnotowują podejmowanie przez władze samorządowe na przełomie XIX i XX wieku nowych działań o charakterze opiekuńczym wobec najniższych warstw ludności. Inicjatywy te nie stały się jednak przedmiotem głębszej refleksji, która jest obecna w obcej literaturze przedmiotu. W polskim piśmiennictwie utrzymuje się wciąż pogląd, że u genezy niemieckiego państwa opiekuńczego leżało bismarckowskie ustawodawstwo ubezpieczeniowe. Nowsze badania wykazały jednak, że istotną rolę odegrały tu także reformy przeprowadzane w miastach i związane z kształtowaniem się lokalnej polityki społecznej. Władze samorządowe realizowały w tym zakresie zalecenia wypracowywane przez liberalnych reformatorów społecznych, którzy opierając się na podejściu naukowym dążyli do rozwiązania kwestii robotniczej. Samorządy miast pruskich w ramach obowiązującego ustawodawstwa opiekuńczego określającego komu i w jakich okolicznościach należy pomagać ze środków miejskich, same decydowały w jaki sposób wprowadzać te regulacje w życie. Większość z nich przyjęła rekomendowany przez reformatorów tzw. system elberfeldzki. Referat odpowiadał na pytanie jak przebiegał proces kształtowania się lokalnej polityki społecznej w miastach zaboru pruskiego i wskazał jakie generowała ona napięcia w związku z polsko-niemieckim konfliktem narodowościowym. Wyjaśnił również na czym polegała nowoczesna praca społeczna i jaką rolę odgrywała na ziemiach polskich z perspektywy biopolitycznej.

 

Ogólnopolska konferencja naukowa „Kobiety – kultura – prawo – życie publiczne” 20-22 września 2023 Białowieża.

Organizatorzy: Instytut Studiów Kobiecych w Białymstoku oraz Wydział Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu w Białymstoku

Tytuł referatu: Od działalności dobroczynnej do nowoczesnej pracy społecznej. Formy aktywności opiekuńczej kobiet w Poznaniu na przełomie XIX i XX wieku

Abstrakt wystąpienia

Polsko-niemiecki konflikt narodowościowy pod zaborem pruskim sprzyjał rozwijaniu różnych form działalności opiekuńczej Polek z warstw średnich i wyższych. Zadaniem kobiet było nie tylko materialne wspieranie najniższych warstw ludności polskiej, zapobieganie patologiom społecznym, ale i umacnianie polskiej tożsamości narodowej. Dla przyszłości narodu polskiego szczególnie ważna była pomoc dzieciom, gdyż przejęcie opieki nad nimi przez niemiecki system opiekuńczy zazwyczaj oznaczało ich wynarodowienie. Celem referatu było przestawienie form aktywności opiekuńczej kobiet w Poznaniu XIX i XX wieku. Przeanalizowana została tradycyjna dobroczynność, oświatowo-wychowawcza praca społeczna oraz wymagająca specjalnego przygotowania nowoczesna praca społeczna. Referat wyjaśniał również na czym polegała ostatnia z wymienionych form aktywności oraz odpowiedział na pytanie jaką rolę odgrywały niemieckie wzorce w zdobywaniu przez Polki tzw. wykształcenia społecznego.